همه آنچه باید درباره گلخانه های صنعتی و خانگی بدانیم؟

تامین نیازهای غذایی انسانها از دیرباز موجب رشد و پیشرفت گسترده ای در زمینه تولیدات کشاورزی گردیده است و نیاز بشر به استفاده از مواد غذایی سالم، تازه و با طراوت از یکطرف و کمبود زمین های مناسب برای کشاورزی در کنار آب و هوای نامناسب و سایر موارد از طرف دیگر، لزوم بوجود اوردن روشهای جدیدی برای تولیدات محصولات کشاورزی را فراهم اورده است ، که از جمله آن ها میتوان به شاخص ترین روش یعنی کشت گلخانه ای اشاره کرد.

گلخانه و کشت گلخانه ای چیست؟

گلخانه ها تشکیل شده اند از سازه هایی فلزی و یا چوبی که دارای سقف و دیواره های جانبی هستند. پوشش این سازه ها از شیشه یا پلاستیک میباشد که نور خورشید را از خود عبور میدهند تا گیاه نور را جذب کرده و از دمای ایجاد شده نیز جهت بهبود رشد گیاهان استفاده کنند.

گلخانه ها با بهره گیری از امکانات مختلف و مدرن ، شرایط محیط را منطبق با اقلیم گیاه فراهم میکنند. آنها با بهینه سازی عوامل محیطی مانند رطوبت، دما ، فشار هوا و غیره شرایط را برای رشد بیشتر و بهتر گیاهان فراهم میکنند. به عنوان مثال ، گیاهانی مانند رزماری و اسطوخودوس که نیاز به محیطی گرم و خشک دارند را میتوان در گلخانه‌ای با همین شرایط پرورش داد، حتی اگر گلخانه در اب و هوای شرجی یا خنک قرار گرفته باشد.

تفاوت گلخانه های معمولی و صنعتی

در گلخانه های معمولی و کوچک که امکانات محدود دارند نمیتوان هر نوع گیاهی را پرورش داد چرا که در ان خبری از سیستمهای پیشرفته برای تنظیم دمای محیط نیست و گرمای گلخانه عمدتا از طریق نور خورشید تامین می شود. اما در گلخانه های صنعتی که دارای امکانات و تجهیزات بیشتری هستند، دمای محیط توسط سیستم های پیشرفته ای کنترل و تنظیم می شود که مطابق با نیاز گیاه است و در آن ها میتوان گونه های مختلفی از گیاهان را در مقیاس انبوه رشد و پرورش داد.

مزایای تجهیزات گلخانه ای

با توجه به وجود اقلیم های مختلف در کشور و خشکسالی و کم ابی برخی مناطق و عدم بازده مناسب محصولات کشاورزی در این شرایط و با توجه به نیاز و تقاضای بالا برای محصولات ایده ال و با کیفیت، می توان گفت صنعت گلخانه میتواند راهکاری مناسب برای رفع همه این موانع باشد.

تولید محصولات با کیفیت و خارج از فصل یکی دیگر از مزیت های صنعت گلخانه داری است که سود بیشماری را برای افرادی که در این عرصه فعالیت میکنند به همراه داشته است.حال باید دید برای داشتن گلخانه ای مدرن با بازده مناسب چه تجهیزاتی مورد نیاز است ؟ چرا که استفاده از تجهیزات مکانیزه نقش اساسی در تولید و بازده محصولات را دارد. در ذیل به معرفی برخی از تجهیزات گلخانه که نقش بسزایی در تولید دارند می پردازیم.

آشنایی با مهمترین لوازم و تجهیزات گلخانه ای

وسایل گرم کننده گلخانه

در اغلب نواحی ایران برای گرم کردن گلخانه از بخاری های نفتی یا گازی استفاده می کنند که گازهای تولید شده از سوخت نفت و گاز باید به وسیله دودکش به بیرون راه داشته باشد تا آسیبی به گیاهان درون گلخانه نرساند. هیچ کدام از انواع این سوختها ( نفت ، گاز، زغال ) را نمیتوان برای همه  گلخانه ها توصیه کرد، چون هر کدام بستگی به عواملی مانند هزینه هر واحد گرمایی، هزینه های ترابری، موجود بودن سوخت مورد نظر، وسایل مورد نیاز و کارگر دارد. در گلخانه های بزرگ تجاری مواد سوختی در یک دیگ بخار سوزانده می شوند و گرما به صورت آب گرم یا بخار در گلخانه توزیع می گردد.

آب گرم یا بخار به وسیله لوله هایی که از کنار دیوارهای جانبی و از زیرسکوهای گلخانه می گذرند، گلخانه را به طور یکنواخت گرم میکنند، سپس به دستگاه گرمازای مرکزی برگشته و دوباره گرم می شوند. استفاده از بخار یا آب گرم با در نظر گرفتن مزیتها و عیوب هر کدام صورت می پذیرد. معمولا در گلخانه های بزرگ تر از بخار و در گلخانه های کوچک تراز آب گرم استفاده می شود.

اگر در یک سیستم بسته با دمای بالا و در فشار زیاد از آب گرم استفاده شود، بازدهی آن مانند بخار خواهد بود. از بخار آب در گلخانه می توان برای سترون کردن خاک و وسایل گلخانه نیز استفاده کرد. یکی از بهترین سوختها برای گلخانه گاز طبیعی است. به دلیل پاک سوختن، هزینه نگهداری کم و نبود نیاز به مخزن سوخت، این گاز به یک گاز مناسب برای گرم کردن محیط گلخانه ها تبدیل شده است.

وسایل خنک کننده گلخانه :

اکثر مناطق یک دوره گرمایی را در طول سال تجربه میکنند که این گرما برای گیاهان درون گلخانه مضر است. گرمای زیاد باعث از بین رفتن استحکام ساقه گیاه، کوچک شدن گلها و گاها از بین رفتن جوانه میگردد. از این جهت برای خنک کردن محیط گلخانه به روشهای زیر عمل می کنند.

استفاده از سیستم تبخیری:

رایج ترین سیستم خنک کننده تبخیری محیط گلخانه، پنکه و پوشال است. به این شکل که در طول یکی از دیوارهای گلخانه صفحه پوشالی سراسری به صورت ایستاده قرار می دهند و آب را به وسیله لوله های سوراخ داری که در بال های سیستم قرار دارد روی آن جاری می کنند تا خیس شود.

گاهی به جای پوشال کولر از تشک ابری یا خرده چوب تجاری نیز استفاده می شود. پوشال و هواکش یکی از ارزان ترین روش ها برای خنک کردن می باشند. در طول سالن های گلخانه و در مسیر این سیستم معمولاً ترموستات نصب می گردد تا درجه حرارت را به صورت اتوماتیک کنترل کند .

دماسنج برای اندازه گیری دمای گلخانه :

دما سنج وسیله ای است که با آن دمای محیط را اندازه میگیرند و یکی از حساسترین ابزارها در هر گلخانه ای است. معمولا در گلخانه ها از دما سنج هایی استفاده میشود که دمای شبانه روز را مرتب ثبت میکند و گاها با رطوبت سنج همراه است تا نوسان های دمای شبانه روز را اندازه گیری و ثبت کند.

قرار دادن تنها یک دما سنج در گلخانه برای اندازه گیری دما کافی نیست و باید از دو یا چند دما سنج بسته به طول گلخانه استفاده کرد. از طرفی، چون دما در ارتفاع های مختلف گلخانه تفاوت دارد، دما سنج باید در سطح گیاه قرار گیرد تا دمای واقعی محیط اطراف گیاه را نشان دهد.

انواع دماسنجدماسنح الکلیدماسنج جیوه ایدماسنج عقربه ایدماسنج نواری

دماسنج‌های الکلی و جیوه ای متداول ترین دما سنج‌ها هستند که با منبسط شدن جیوه یا الکل درون مخزنشان کار می‌کنند و در گلخانه ها مورد استفاده قرار میگیرند .اندازه‌گیری دما توسط دما سنج ‌های جیوه‌ای و الکلی برای دماهایی ممکن است بالاتر از نقطه جوش و پایین‌تر از نقطه انجماد مایع درون دماسنج باشد که معمولاً دماسنج‌های الکلی دماهای ( 78+ الی 165- ) را می‌توانند نشان دهند، در صورتی که برای اندازه‌گیری دماهای بالاتر باید از دماسنج های ترموکوپلی و آذرسنج ها استفاده نمود.

دماسنج های حداقل و حداکثری برای نمایش حداقل و حداکثر دما در طول شبانه روز بکار میرود. به طوری که با افزایش دما الکل، شاخه سمت چپ منبسط گردیده و سطح جیوه در شاخه سمت چپ را پایین می ‏راند و در نتیجه سطح جیوه در شاخه سمت راست بالا می ‏رود.

با سرد شدن هوا الکل منقبض شده و سطح جیوه در شاخه سمت چپ بالا میرود و در نتیجه سطح جیوه در شاخه سمت راست پایین می‏ آید، ولی نشانه فولادی در جای خود باقی ‏می ماند و با گرم شدن دوباره هوا، سطح جیوه در شاخه سمت چپ پایین می ‏آید ولی نشانه فولادی در جای خود باقی می ‏ماند. و بدین شکل مدیر گلخانه حداقل و حداکثر درجه دمای هوای داخل گلخانه را تشخیص می دهد.

سیستم مهپاش در گلخانه :

یک روش دیگر برای کنترل  دمای گلخانه استفاده از سیستم مه پاش است که در آن آب با فشار وارد لوله های پلی اتیلنی باریک شده و از نازلهای(Nozzle ) مخصوص که روی آنها نصب میگردد آب را به صورت ذره های ریز مه مانند در گلخانه پخش میکند. در برخی از گلخانه ها می توان ترکیبی از سیستم پوشال و هواکش ، و سیستم مه پاش و پارچه های سایه ده را به کار گرفت.

سایه دادن : لازم است به طریقی پوشش گلخانه پوشانده شود تا مانع تابش مستقیم اشعه آفتاب به گلخانه گردد. این کار هر چند که روشنایی گلخانه را کاهش میدهد اما تا حدی مانع کاهش دمای گلخانه می شود. اگر پوشش روی سطح خارجی گلخانه قرار گیرد اثر سایه در کاهش دمای گلخانه بیشتر از قرار دادن پارچه در داخل گلخانه است.سایه دادن با آب آهک : در این روش آب و آهک را با یک قاشق روغن کتان حل می کنند تا به خوبی بر روی پوشش گلخانه چسبیده شود. برای پاک کردن این محلول نیز میتوان از جوهر نمک استفاده کرد. ولی جوهر نمک برای اسکلت های فلزی و آلومینیومی زیان آور است و باعث پوسیدگی اسکلت می شود.

سایه دادن با مخلوط آب و خاک : این روش نیز شبیه آب آهک است اما در این روش احتمال شکستگی بر اثر سنگینی حاصل از رسوب وجود دارد.

رنگ آمیزی پوشش گلخانه : یکی دیگر از روشهای سایه دادن، استفاده از رنگ پلاستیک برای رنگ کردن پوشش گلخانه است.

تجهیزات تهویه گلخانه

تهویه گلخانه با باز کردن دریچه های گلخانه:

باز کردن دریچه های گلخانه که در قسمت های جانبی یا در سقف قرار دارند باعث تهویه هوای گلخانه میشود. هوای گرم به علت سبکی به سمت بالا میرود و از دریچه های بالای گلخانه خارج می شود و هوای سرد که از دریچه های جانبی وارد می شود، در پایین باقی می ماند و بدینوسیله دمای گلخانه کاهش میابد. بنابراین، باید تهویه گلخانه را با در نظر گرفتن دمای مورد نیاز در گلخانه انجام داد.

وسایل تامین کننده نور و اندازه گیری :

با توجه به کافی بودن میزان نور طبیعی در ایران ، هنگام استفاده از نور مصنوعی برای گلخانه ها باید جنبه های اقتصادی ان را نیز در نظر گرفت. در مواردی که نیاز به نور اضافی است مانند هنگامی که طولانی تر کردن روز برای گلدهی لازم باشد، شدت نوری برابر با 50 تا 100 لوکس برای این کار کافی است.

برگ بسیاری از گیاهان در شدت نورهای بالاتر از20 تا 30 هزار لوکس میسوزند. بنابراین باید در زمستان نور مصنوعی را با توجه به میزان نیاز گیاه و دمای گلخانه به گیاهان داد.از موارد دیگر جهت تامین نور مورد نیاز گلخانه تمیز نگه داشتن شیشه ها در زمستان یا رنگ سفید زدن به گلدان ها و قسمت های داخلی گلخانه است که همگی موجب بازتاب بیشتر نور میگردد.

وسایل آبیاری و اندازه گیری رطوبت :

در گلخانه ها علاوه بر آبیاری دستی و سیستم مهپاش از ابیاری قطره ای نیز استفاده زیادی میشود. از این روش برای ریشه دار کردن قلمه ها در گلخانه های تولید قلمه استفاده میگردد. معمولا در گلخانه ها آبیاری قطره ای بدین روش انجام می شود که آب از یک مخزن بوسیله پمپ وارد لوله های پلی اتیلنی 16 یا 20 میلیمتری شده که روی آنها قطره چکان نصب گردیده است و با این دریپرها آب مورد نیاز گیاهان داخل گلدان ها تامین میگردد و میزان آب نیز بر اساس نیاز گیاه تنظیم می شود.

در روش دیگری از آبیاری خودکار، گلدان های گلخانه آب مورد نیاز خود را از ماسه یاحصیرهای مرطوب جذب می کنند. بدین ترتیب که گلدان ها را روی لایه ای از ماسه یا حصیر مرطوب به قطر 10 سانتیمتر قرار میدهند. فتیله ای که یک سر آن در یک مخزن آب قرار دارد و سر دیگر در 5 سانتیمتری زیر لایه ماسه می باشد، ماسه را پیوسته مرطوب نگه می دارد و گلدان ها، آب مورد نیاز خود را از این لایه جذب میکنند.

گلخانه های صنعتی :

پیشرفت تکنولوژی و فناوری در دهه های اخیر و وارد شدن آن به عرصه کشاورزی موجبات برطرف شدن برخی از معضلات این حوزه را به همراه داشته است که از ان جمله، استفاده حداکثری از منابع کشاورزی و تولید محصولات بیشتر را میتوان نام برد. بشر همواره به دنبال راهکارهایی برای رفع و تامین نیازهای غذایی خود بوده است تا بتواند در کمترین زمان و با کمترین امکانات نتیجه مطلوبی بدست آورد. این امر با بوجود آمدن گلخانه های صنعتی تا حدودی محقق گشته است.

مزایای گلخانه های صنعتی :

از مزایای گلخانه های صنعتی میتوان به افزایش تولید در فضای محدود، کنترل کیفیت محصول با کنترل بیماری و آفت، صرفه جویی در مصرف آب با روشهای ابیاری مدرن، استفاده از اراضی غیر قابل کشت و امکان کشت در تمامی محیطها با هر شرایط اقلیمی اشاره کرد.

معایب گلخانه های صنعتی :

از معایب گلخانه های صنعتی میتوان به هزینه های بالای آن در ابتدای کار اشاره کرد ، که البته این امر در صورت بازدهی مطلوب بعد از سه سال به سود دهی میرسد.توجه و مراقبت همیشگی از دیگر معایب گلخانه های صنعتی است که بر خلاف کشاورزی سنتی ، گیاهان گلخانه ای نیاز به کنترل مداوم دارند. چرا که عدم مراقبت مداوم ممکن است باعث نابودی تمام گیاهان شود.

انواع گلخانه ها در دسته های مختلف

گلخانه منطقه ای برای رشد گیاهان مختلف است. این گیاهان می توانند از علف های هرز تا درختان جنگل باشند. از طرف دیگر ، هر یک از این گیاهان می توانند با آب و هوای مختلفی همراه باشند. آب و هوا به نوعی توسط گلخانه ها شبیه سازی می شود. به همین دلیل انواع گلخانه ها در دو دسته کلی بررسی می شوند. از نظر دما و ظاهر در ساخت گلخانه.

انواع گلخانه ها از نظر دما

گلخانه های گرم:

شبیه ساز کامل شرایط آب و هوایی گرمسیری. از این نوع گلخانه ها برای پرورش گیاهان مختلف گرمسیری استفاده می شود. دمای مطلوب برای چنین گلخانه هایی از 18 تا 25 درجه سانتیگراد خواهد بود. در این نوع گلخانه ها از طریق تبخیر سطحی ناشی از آبیاری گیاهان ، رطوبت محیط را تأمین می کنند.

گلخانه های گرم و مرطوب:

یکی از انواع گلخانه ها است که بیشتر برای رشد بذر گیاهان ، کاشت درختان در زمستان یا ریشه دار قلمه های گیاهان استفاده می شود. گلخانه های گرم و مرطوب مانند گلخانه های گرم هستند ، اما رطوبت موجود در آنها به طور مصنوعی و معمولاً با آبیاری در زمین گلخانه تأمین می شود. این گلخانه ها را تا یک متر زیر سطح زمین اطراف می سازند تا تحت تأثیر تغییرات دمای هوای محیط قرار نگیرند.

گلخانه های معتدل:

هدف از راه اندازی گلخانه های معتدل در گلخانه های مختلف، محافظت از گیاهان حساس به سرما است. در بیشتر مواقع ، آنها می خواهند از این گلخانه ها که دمای محیطشان بین 12 تا 15 درجه سانتیگراد است استفاده کنند. اگر بخواهند گیاهی را حفظ کنند که در فصل گرما به خوبی با محیط زندگی کند و در فصل سرما زنده نماند از این گلخانه ها استفاده می شود.

گلخانه های خنک:

نوعی گلخانه است که برای حفظ گیاهان مقاوم در برابر سرما اما حساس به محیط انجماد طراحی شده است. دمای گلخانه های خنک معمولاً بین 6 تا 10 درجه سانتیگراد خواهد بود. در چنین گلخانه هایی معمولاً برآورد خاصی برای گرم شدن وجود ندارد. به محض بستن منطقه ، دما در حدود 6 درجه باقی می ماند. برای جلوگیری از خطر یخ زدگی و رسیدن به دمای یخ زدگی باید از برخی تجهیزات ساده گرمایش در گلخانه استفاده شود.

طبقه بندی گلخانه ها از نظر شکل ظاهری:

گلخانه های یک طرفه:

این گلخانه ها شامل انواع مختلفی است و شکل آنها به گونه ای است که یک طرف آن در امتداد دیوار ساختمان قرار دارد. بنابراین این مدل گلخانه را می توان به راحتی در کنار دیوارهای خانه های حیاط پشتی نصب کرد.

گلخانه های دو طرفه:

نوعی گلخانه است که برای مصارف صنعتی استفاده می شود. در ساخت این نوع گلخانه ، هر دو طرف آن با دیواره های گلخانه همراه خواهد شد. شکل آن متقارن است و اغلب شبیه یک سالن طولانی است. در ابعاد صنعتی ، ارتفاع سقف کمی بیش از 5 متر است و عرض گلخانه بین 3 تا 6 متر در نظر گرفته شده است.

گلخانه های A شکل: این شکل در حروف مختلف گلخانه مشابه حروف انگلیسی A است. به نظر می رسد خانه ها فقط سقف دارند و هیچ دیواری ندارند. حداکثر ارتفاع این نوع گلخانه 3.5 متر خواهد بود و زاویه شیب آن بین 35 تا 55 درجه متغیر است. گلخانه های A شکل یکی از مناسب ترین شکل ها برای محل های خانه است.

گلخانه های تونلی:

به این نوع گلخانه ها، گلخانه های نیمه استوانه ای نیز می گویند. آن ها شبیه استوانه هایی هستند که نیمی از آنها روی زمین است.